EKSPLORIMI I NJË PEIZAZHI

Trashëgimitë historike dhe jeta e përditshme në zonën e kufirit Maqedoni-Shqipëri

ROBERT PICHLER, historian dhe antropolog

24 qershor- 3 korrik, 2014

Robert Pichler përfundoi doktoraturën e tij në histori në Universitetin Graz Karl-Franzens, ku ai punon si pedagog dhe studiues në Qendrën e Historisë dhe Antropologjisë së Evropës Juglindore. Ai ka ndërmarrë kërkime të gjera në terren në pjesën veriore dhe jugore të Shqipërisë, si dhe në Maqedoninë Perëndimore. Ai ka botuar gjerësisht mbi familjen dhe mardhëniet farefisnore, migrimin dhe transnacionalizmin, komunitetet malore dhe historinë politike. Si fotograf ai vepron në kufirin lidhës midis dokumentarit dhe fotografisë artistike.

Aktiviteti dhe katalogu u mbështet nga Ambasada Austriake dhe Banka Raiffesein.

Teksti i katalogut

Eksplorimi i një peisazhi buron nga një përfshirje shumë vjeçare me trashëgimnitë historike dhe format postsocialiste të jetesës në zonën e kufirit maqedonas-shqiptar. Trashëgimnitë shumë shtresore janë ngulitur në peisazh, ato pasqyrohen në kushtetutën multikulturore të rajonit, në betejat etnopolitike si dhe në marrëdhëniet sociale dhe ekonomike. Kapërcimi i regjimit diktatorial në Shqipëri dhe i rendit autoritar në Maqedoni nuk çoi në përmirësimet e shpresuara, për të cilat kishin ëndërruar shumë njerëz. Sistemi neokapitalist krijoi varësi të reja, largoi sigurinë sociale dhe mbështeti pabarazinë, të cilat janë më të theksuara se edhe vetë në perëndim. Nga ana tjetër hapja e kufijve shkaktoi një mobilitet të paqënë deri atëherë, çfarë e lidhi rajonin me botën brenda një kohe shumë të shkurtër. Dinamika e transformimeve sociale u shpejtua tepër, pa marrë një drejtim të qartë. Shumë komplekse janë proçeset e ndryshimeve dhe shumë kontradiktore janë orientimet e tyre.

Trashëgimnia e kufirit

Kufiri vetë bën pjesë te trashëgimnitë historike më të forta, vendosja e tij në prag të luftrave ballkanike 1912/1913 shkurtoi hapësira të tëra ekonomike dhe sociale dhe fillimisht zhvendosi qendrat e zhvilluara urbane në periferi. Me vendosjen e kufijve u vu në lëvizje proçesi i krijimit të shteteve dhe nacioneve. Në Maqedoninë e administruar nga Beogradi (Serbia Jugore) u bënë përpjekje të mëdha për „serbizimin“ e popullsisë myslimane maqedonëfolëse. Myslimanët humbën pozicionin e tyre deri atëherë të privilegjuar dhe ranë nën presionin e fortë të palës serbe. Si pasojë e kolonizimit, marxhinalizimit dhe shtypjes shumë njerëz preferuan të emigronin në Turqi. Ata të cilët mbetën aty, u kthyen në institucionet e tyre tradicionale dhe mbetën në prapambetjen fshatare.

Në luftën e dytë botërore u rivendosën kufijtë dhe marrëdhëniet dominuese u kthyen edhe njëherë. Ndërsa pjesë të mëdha të Maqedonisë u morrën nën administrimin bullgar, zonat perëndimore iu aneksuan Shqipërisë së madhe të administruar nga Italia. Popullsia në Kosovë dhe Maqedoni përjetoi këtë ndryshim pushtetesh si një çlirim nga dominanca shtypëse serbe. Lëvizja partizane që do të pasonte, e cila kishtë për qëllim rezistencën kundër pushtuesit fashist, gjeti pak mbështetje tek shqiptarët në këto zona.

Më e theksuar ishte rezistenca shqiptare kundër aneksimit të ri të Kosovës dhe Maqedonisë perëndimore në Jugosllavinë socialiste. Me përjashtmin e Jugosllavisë nga Cominform (Byroja informative komuniste) në 1948 e gjithë zona e kufirit u kthye në një zonë të rrethuar hermetikisht. Vëzhgimi si dhe indoktrinimi i popullsisë kontribuan në një tjetërsim reciprok, ato kapërcenin madje edhe fantazinë për jetën nga ana tjetër e kufirit. Jo pak njerëz projektuan imagjinatën e tyre për një botë më të mirë dhe më të drejtë në anën tjetër përballë por të paarritshme. Kur ndodhi hapja e kufijve në 1991 dhe shqiptarët e Maqedonisë udhëtuan për herë të parë aty, zhgënjimi për mjerimin që mbizotëronte ishte i madh.

Kaluan disa vjet, derisa u krijua një perceptim reciprok i diferencuar. Sot shumë njerëz kalojnë kufirin nga Maqedonia dhe vinë në verë për të kaluar pushimet në detin Adriatik. Pjesa që shtrihet ndërmjet është “vend tranzit”. Fluksi i njerëzve nga Shqipëria në Maqedoni është më modest, krahas turistëve, të cilët dëshirojnë të vizitojnë Sveti Naum/Shën Naumin, pjesa kryesore janë burra që kërkojnë punë, të cilët duan të bëjnë punë të rastit nëpër fshatra.

Çfarë ishte komunizmi dhe çfarë ka mbetur nga ajo kohë?

Asnjë sistem sundimi e ka ndryshuar aq thellë jetën e njerëzve si komunizmi. Reformat për kapjen e modernizimit ishin tejet të shpejta dhe kishin për qëllim të ripërcaktonin kushtet njerëzore. Megjithëqë qëllimet ishin të ngjashme, komunizmi shqiptar dhe ai jugosllav pas viteve 1950-të ndoqën rrugë të ndryshme. Ndërkohë që sistemi jugosllav hapej gradualisht dhe synonte decentralizimin dhe vetëadministrimin, udhëheqja shqiptare ndoqi më tej rrugën staliniste, që e çoi vendin në një izolim.

Në Jugosllavi rënia e sistemit socialist u shoqërua me shkatërrimin e përgjakshëm të shtetit, në Shqipëri shpërtheu rendi totalitar dhe la pas një vend në humnerë. Tani duhej të transformoheshin reformat e ekonomisë popullore dhe të shoqëritë ti përafroheshin Evropës. Por a mund të konceptohen zhvillimet aktuale pa një ekzaminim të plotë të së shkuarës socialiste? A mund të shërohen traumat e vuajtura pa u marrë intensivisht me këtë kohë dhe trashëgimninë e saj?

Që socializimi do të zhdukej njëherë, kjo për një kohë të gjatë ishte e paimagjinueshme, siç është sot e paimagjinueshme që do të zhduket kapitalizmi.

Bazohet sot e ardhmja vetëm te rrethanat e së tashmes, apo ndërton e kaluara socialiste pikënisjen për shumë gjykime dhe vendime?

Klasa punëtore ishte tepër e rëndësishme për arritjet dhe ngritjen e socializmit. Rënia e punës industriale dhe diskretitimi i përhapur i socializmit e goditën rëndë klasën punëtore. Edhe sot ajo mban vulën e dështimit.

Ideali i kohës së re është sipërmarrja familjare. Kush është i lidhur me rrjete familjare dhe farefisnore si dhe është i aftë të menaxhojë burime mund të jetojë në sistemin neokapitalist.

Shumëllojshmëria kulturore

Rajoni kufitar dallohet për shumëllojshmërinë e theksuar kulturore, e cila është e theksuar veçanërisht në anën maqedonase. Proçeset e ndërtimit të kombeve gjatë shekullit të 20-të kontribuan në politizimin e ndryshimeve etnokulturore.

Në Jugosllavinë socialiste ndryshimet etnike u institucionalizuan dhe popullsia u nda në kombe, kombësi dhe grupe etnike. Shqiptarët e Jugosllavisë u njohën si kombësi, statusi i kombit iu mohua, sepse ekzistonte tashmë një shtet shqiptar. Maqedonasit fituan statusin e kombit. Me rënien e Federatës Jugosllave dhe pavarësinë e Maqedonisë (1991) çështja e statusit u rihap. Në vitin 2001 shpërtheu një luftë midis forcave rebele shqiptare dhe forcave të sigurisë maqedonase, e cila u shua vetëm pas ndërhyrjes së ndërkombëtarëve. Marrëveshja e Ohrit e lidhur në Gusht të po atij viti plotësoi shumë nga kërkesat shqiptare, ndarja etnike e shoqërisë sidoqoftë nuk mundi të kapërcehej.

Kur kryetari i Bashkisë së Gostivarit ngriti në Korrik 1997 para Bashkisë flamurin shqiptar dhe atë turk pranë atij maqedonas, duhej të ndërhynte policia pas trazirave me pasojë dy te vdekur dhe shumë të plagosur. Për autoritetet maqedonase përdorimi i flamurit shqiptar sinjalizonte përpjekjen për autonomi territoriale dhe më pas edhe krijimin e Shqipërisë së madhe. Shqiptarët argumentonin se flamuri ishte e vetmja shprehje e lidhjes së tyre kulturore me kombin shqiptar. Përpjekja e tyre nuk kishte domethënie për separacion, por për barazi brenda shtetit. Ky incident sinjalizoi integrimin e dobët të shqiptarëve në strukturën sociale të shtetit maqedonas. Por ai edhe qartësoi rolin kryesor të etnicitetit si një burim parësor të besnikërisë në shoqërinë multietnike të shtetit maqedonas.

Shenjat e dukshme janë ndryshe nga ato të padukshmet.

Konflikti i armatosur ka lëne plagë të thella. Të rënët e luftës stilizohen si heronj, veprat e tyre gëzojnë vëmendjen publike, ata duhet të gjejnë hyrjen në memorien kolektive të shoqërisë etnike.

Polarizimi etnik nuk ndikon vetëm te popullsia maqedonase dhe ajo shqiptare, ajo ka kapur edhe komunitete më të vogla demografikisht si myslimanët maqedonëfolës, turqit, magjypët, romët dhe boshnjakët. Përkatesia e tyre është kontestuar dhe si më parë identitetet e tyre etnike nuk janë të konsoliduara. Diferencave iu jepet më shumë rëndësi sesa ngjashmërive që lidhin këto komunitete.

Edhe mes myslimanëve kontraditat janë ashpërsuar, edhe këtu debatohet për „doktrinen e pastër“. Anëtarët e urdhrit të bektashinjve kanë pozicionin më të keq, ata akuzohen për një tolerancë dhe mendjehapje të madhe, profanimi i tyre tradicional irriton besimtarët e devotë. Sunitët ortodoksë, të cilët kritikojnë bektashinjtë, janë nga ana tjetër nën presionin e fondamentalistëve Wahhabët, të cilët refuzojnë shtetin dhe kufijtë, sepse këto nuk burojnë nga zbulimi hyjnor.

Më shumë në këtë skenë më mbërtheu forma e kryqit të dritares. Në atë moment mu duk sikur manifestohej në të trashëgimnia e një kulture krishtero-myslimane të lidhur ngushtë. Kur e vizitova përsëri xhaminë në vitin 2013 dritarja ishte ndërruar.

Kur vizitova Baba Eminin në vitin 2002 ai nuk guxoi të largohej nga ndërtesa e brendshme e kompleksit. Disa muaj më parë myslimanë radikalë të armatosur kishin pushtuar teqenë dhe e kishin transformuar atë në xhami.

Stilet e jetesës së emigrantëve

Ndërsa Shqipëria përjetoi një eksploziv të vërtetë emigrimi me rënien e regjimit diktatorial, Jugosllavia i kishte hapur tashmë në vitet 1960 kufijtë e saj për punëtorët emigrantë. Për të luftuar papunësinë dhe për të sjellë monedhën e huaj në vend, iu dha mundësia fuqisë së tepërt punëtore për të shkuar përkohësisht jashtë vendit. Nëpërmjet kësaj shine të emigrimit të punëtorëve shkuan qindra jugosllave dhe jugosllavë në përëndim.

Për shkak të rritjes së madhe të popullsisë si dhe integrimit të dobët në tregun rajonal të punës shumë shqiptare dhe myslimane maqedonësëfolëse në Republikën e Maqedonisë u prekën më shumë nga emigrimi jashtë vendit sesa popullsia maqedonase. Emigranët punëtorë kryesisht meshkuj prisnin të afërm dhe miq jashtë vendit, duke zhvilluar kështu rrjete emigrimi ndërmjet vendlindjes dhe vendeve ku emigronin. Plani fillestar ishte që ata të ktheheshin pas njëfarë kohe në atdhe, por shumë emigrantë nuk e bënë këtë. Shumë e madhe ishte joshja e të ardhurave më të mira jashtë vendit si dhe shumë e vështirë gjendja e tregut të punës në vendlindje. Që prej fundit të komunizmit u rrit fluksi i grave dhe fëmijve që shkonin jashtë vendit. Marrëdhëniet me vendlindjen ruhen ende, çfarë reflektohet në ndërtimin e shtëpive ose theksohet në kulturën e festimit.

Emigrimi i punëtorëve lidhej në shumë aspekte me formën e punës migratore, siç ka qenë e përhapur në kohën osmane. Emigrimi ishte i përkohshëm dhe paratë që fitoheshin jashtë vendit përdoreshin për mbajtjen e familjes, për ndërtimin e shtëpive, për blerjen e mjeteve të punës në bujqësi.

Me shtimin e kohëzgjatjes dhe intensitetit emigrimi i punëtorëve ushtronte një ndikim të madh në zhvillimin social dhe ekonomik në rajonet e prejardhjes. Prova të dukshme për këtë janë ndryshimet thelbësore arkitektonike, të cilat kanë ndodhur në fshatrat e emigrantëve në vitet 1960. Me investimet në ndërtimin e shtëpive dhe në infrastrukturën e fshatrave të tyre emigrantët theksonin lidhjet e tyre të ngushta sociale me vendlindjen.

Dasmat festohen në shtëpi në fshat

Në fshatrat e emigrantëve në perëndim të Republikës së Maqedonisë zhvillohen çdo vit nga fillimi i korrikut deri në javën e parë të gushtit festime dasmash të mëdha. Kjo është tamam koha kur shumica e emigrantëve kthehen në fshat. Është koha e pushimeve për fëmijët dhe koha e pushimeve për prindërit, është koha e kthimit tek të afërmit dhe miqtë, koha në të cilën rifreskohen marrëdhëniet e vjetra, para së gjithash është koha e festimeve.

Festimet fillojnë në prag të dasmës, ku të afërmit dhe miqtë ftohen në shtëpinë e dhëndrit. Mëngjesin pasues fillon pjesa e ceremonisë së festimeve. Në kopshte vendosen tavolina dhe stola dhe muzikantët romë japin më të mirën e tyre, për të ftuar në vallëzim numrin në rritje të të ftuarve. Ndërkohë që nusja akoma e mbrojtur nga publiku vishet me kujdes, dhëndri i rrethuar nga moshatarët e tij bën rruajtjen e detyruar. Qëndrimi së bashku, vallëzimi, bisedat dhe shakatë zgjasin deri pasdite, deri sa formohet grupi i të afërmve dhe miqve, i cili ngarkohet me marrjen e nuses. Pas kthimit në shtëpinë e dhëndrit bëhet kërcimi i parë i përbashkët i çiftit si dhe përfshirja e nuses në shtëpinë e re. Pika kulminante e festimeve arrin kur bëhet darka në mbrëmje në një nga restorantet e shumta të fshatit, në të cilën ftohen deri në 500 vetë.